Komu ocie­ple­nie kli­matu nie pozwala zasnąć?

Okres zimowy to trudny czas dla wielu istot, dla­tego nie­które zwie­rzęta uni­kają go, zapa­da­jąc w sen zimowy. Zasta­na­wia­ł_ś się kie­dyś, czy zmie­nia­jący się kli­mat i glo­balne ocie­ple­nie wpły­wają na ten pro­ces?

Czym jest sen zimowy?

Sen zimowy różni się od tego, co prze­ży­wamy, zasy­pia­jąc. Jest to stan odrę­twie­nia orga­ni­zmu, w cza­sie któ­rego pro­cesy życiowe okre­sowo spo­wal­niają. Nastę­puje wtedy spa­dek tem­pe­ra­tury ciała, zmniej­sze­nie czę­sto­ści odde­chów i skur­czów serca, spo­wal­niają pro­cesy meta­bo­liczne, znacz­nie zmniej­sza się wraż­li­wość na bodźce zewnętrzne. W ten spo­sób zwie­rzęta mogą prze­trwać ten trudny czas, kiedy nie mają dostępu do poży­wie­nia, a niskie tem­pe­ra­tury wyma­gają zuży­wa­nia zbyt dużej ilo­ści ener­gii. Ten okres różni się w zależ­no­ści od gatun­ków. Część zwie­rząt śpi nie­prze­rwa­nie od kilku tygo­dni do kilku mie­sięcy, a inne wybu­dzają się kilka razy, aby poży­wić się, zała­twić potrzeby fizjo­lo­giczne lub spraw­dzić, czy w oto­cze­niu nie poja­wiło się jakieś nie­bez­pie­czeń­stwo.

Jak prze­spać zimę?

Sen zimowy to przy­sto­so­wa­nie się do zmien­nych warun­ków oto­cze­nia, dla­tego zasy­piają zwie­rzęta sta­ło­cieplne. W Pol­sce okres jesienno-zimowy prze­sy­pia wiele gatun­ków ssa­ków (np. niedź­wie­dzie, nie­to­pe­rze, jeże), ale także ropuch, żmij czy żółwi. Zanim zwie­rzę zapada w sen zimowy, musi się do niego przy­go­to­wać. Te przy­go­to­wa­nia to czas inten­syw­nego poszu­ki­wa­nia poży­wie­nia. Część gatun­ków je bar­dzo kalo­rycz­nie, aby odło­żyć znaczne zapasy tłusz­czu, jak np. jeże czy popie­lice. Inne zbie­rają poży­wie­nie, które będą zja­dać w krót­kich okre­sach wybu­dza­nia się. Tak robią m.in. cho­miki, które „cho­mi­kują” jedzonko w swo­ich gniaz­dach. Jed­no­cze­śnie zwie­rzęta poszu­kują odpo­wied­niego miej­sca do snu – bez­piecz­nego, o odpo­wied­niej tem­pe­ra­tu­rze i wil­got­no­ści. Nie­to­pe­rze zasy­piają w jaski­niach, dziu­plach lub piw­ni­cach; niedź­wie­dzie w jaski­niach. Jeże zimują w ster­tach liści, cho­miki w pod­ziem­nych norach. Kiedy tem­pe­ra­tury zaczy­nają wzra­stać na wio­snę, zwie­rzęta powoli się wybu­dzają.

Które zwie­rzęta w Pol­sce zapa­dają w sen zimowy? Lista gatun­ków i cie­ka­wostki.

1. Motyle prze­sy­piają zimę jako jaja, larwy, poczwarki i doro­słe osob­niki. Zimują w zagłę­bie­niach murów, ścian piw­nic, kątach stry­chów. Więk­szość motyli prze­sy­pia zimę jako poczwarka ukryta głę­boko w ściółce lub szcze­li­nie kory.

2. Sala­man­dra wyko­puje komorę głę­boką aż na 1,5 metra, w któ­rej zasy­pia wraz z całą gro­madą.

3. Jeż zaczyna przy­go­to­wa­nia do snu zimo­wego, kiedy tem­pe­ra­tura oto­cze­nia przez kilka dni spada poni­żej 10℃. W cza­sie snu zimo­wego jeż łapie oddech tylko 5 razy na minutę, bo potrze­buje zde­cy­do­wa­nie mniej tlenu, niż w okre­sie wio­senno-let­nim, kiedy łapie oddech około 30 razy na minutę.

4. Świ­stak śpi na dnie zimo­wej komory całymi rodzi­nami, gdzie doro­słe osob­niki okry­wają dzieci swo­imi cia­łami. Zasy­pia, kiedy tem­pe­ra­tura spada poni­żej 10℃.

5. Jasz­czurka zwinka zimę prze­sy­pia pod zie­mią, zwy­kle w towa­rzy­stwie 200-300 jasz­czu­rek oraz ropu­chy sza­rej i żaby traw­nej, które czę­sto śpią w tej samej norce.

6. Żaba zwy­kle wta­pia się w lód, ponie­waż tem­pe­ra­tura ciała pła­zów i gadów w Pol­sce w cza­sie snu zimo­wego może być niż­sza, niż tem­pe­ra­tura oto­cze­nia.

4. Cho­mik – zimowa norka cho­mika składa się z pomiesz­czeń-spi­żarni połą­czo­nych wspól­nym kory­ta­rzem. Cho­mik budzi się kil­ka­na­ście razy w trak­cie snu zimo­wego, żeby zja­dać swoje zapasy.

5. Popie­lica — mały, nie­po­zorny gry­zoń z kitą wie­wiórki; śpi w Tatrach nawet 9 mie­sięcy, bez prze­rwy!

6. Nie­dź­wiedź bru­natny – miej­sce zimo­wa­nia niedź­wie­dzia to gawra. Nie­dź­wiedź zwija się w kłę­bek, aby ochro­nić naj­sła­biej izo­lo­wane czę­ści ciała – brzuch, stopy, pysk.

7. Bor­suk – jego zimowa nora wraz z kory­ta­rzami może mieć aż 15 metrów dłu­go­ści; zasy­pia wraz z pierw­szymi przy­mroz­kami. Zda­rza się, że do jego nory chwi­lowo wpro­wa­dza się lis i mieszka obok śpią­cego bor­suka.

8. Żółw błotny śpi na dnie zbior­nika zagrze­bany w mule, prze­sy­pia około 5 mie­sięcy.

Glo­balne ocie­ple­nie a zwie­rzęta w Pol­sce

Zmiany kli­matu mają olbrzymi wpływ na sen zimowy zwie­rząt. Im wyż­sza tem­pe­ra­tura w ciągu roku, tym krót­szy okres na sen zimowy. A jest nie­zbędny nie tylko dla prze­trwa­nia zimy — to rów­nież czas rege­ne­ra­cji orga­ni­zmu. Nie­stety glo­balne ocie­ple­nie widoczne jest rów­nież w Pol­sce i inge­ruje w natu­ralne pro­cesy flory i fauny. Aby zro­zu­mieć, dla­czego te zmiany zabu­rzają sen zimowy zwie­rząt, przyj­rzyjmy się kli­matowi w Pol­sce.

Krótko i na temat – w Pol­sce jest coraz cie­plej

Pomiary tem­pe­ra­tury na tere­nach Pol­ski pro­wa­dzone są nie­prze­rwa­nie od 1781 roku. Stąd wiemy, jak zmie­niał się i zmie­nia kli­mat w Pol­sce. Dla porów­na­nia: śred­nia tem­pe­ra­tura powie­trza w Pol­sce w latach 1961-1990 to 7,5℃, nato­miast w okre­sie 2011-2020 to już 9,1℃. Od 2000 roku coraz czę­ściej padają rekordy śred­niej rocz­nej tem­pe­ra­tury. Ocie­ple­nie doty­czy całego roku – tak lata, jak i zimy. W związku z ocie­pla­niem się dni zimo­wych maleje liczba dni z pokrywą śnieżną. W latach 1961-1990 śred­nia liczba śnież­nych dni wahała się od 40 (na krań­cach zachod­nich) do ponad 90 (na krań­cach pół­nocno-wschod­nich). Nato­miast w latach 2011-2020 było tych dni od 18 do 20 (na zacho­dzie) do ok. 60 (tereny pół­nocno-wschod­nie). To ogromna róż­nica! W 2020 roku miej­scami pokrywy śnież­nej nie było w ogóle.

Jakie zwie­rzęta mają pro­blemy ze snem zimo­wym?

Popie­lice miesz­kają w sta­rych, mie­sza­nych lub liścia­stych lasach. Zimują w pod­ziem­nych nor­kach, zwi­nięte w kłę­bek. Korzy­stają wtedy z tłusz­czu, który zebrały w okre­sie aktyw­no­ści od maja do paździer­nika. W sta­rych, róż­no­ga­tun­ko­wych lasach mają odpo­wied­nią liczbę kry­jó­wek oraz dosta­teczną ilość poży­wie­nia – pączki i liście drzew, owoce, pta­sie jaja, a orzeszki bukowe to ich przy­smak! Z roku na rok spada liczba popie­lic. Lasy są dzie­lone na mniej­sze, z otwar­tymi, nie­za­ro­śnię­tymi prze­strze­niami, a stare drze­wo­stany są wyci­nane. W ten spo­sób nisz­czy się domy wielu gatun­ków. Popie­li­com niezwy­kle trudno zna­leźć na tyle war­to­ścio­wego poży­wie­nia, aby zebrać tkankę tłusz­czową, która umoż­liwi im prze­trwa­nie zimy. Tem­pe­ra­tura ciała popie­licy z ok. 36℃ spada w cza­sie snu do tem­pe­ra­tury oto­cze­nia, czyli 3–5℃. Popie­lice śpią w wyko­pa­nych mię­dzy korze­niami sta­rych drzew pod­ziem­nych norach. Tam są bez­pieczne od ata­ków dra­pież­ni­ków, jak i nagłych przed­wcze­snych wybu­dzeń. Popie­lica wybu­dzona zbyt wcze­śnie, kiedy na drze­wach nie ma jesz­cze liści ani owo­ców, nie prze­żywa do wio­sny. Brak jej poży­wie­nia i umiera z głodu i wychło­dze­nia.

W podob­nej sytu­acji jest suseł – zwie­rzęta budzą się zbyt wcze­śnie ze względu na nie­ocze­ki­wany wzrost tem­pe­ra­tury, która za kilka dni znów spada poni­żej zera. To zimno jest zbyt dużym obcią­że­niem dla orga­ni­zmu, zwie­rzęta nie potra­fią ponow­nie zasnąć, ani nie mają dostępu do jedze­nia.

Nie­to­pe­rze zimą śpią w jaski­niach, zie­mian­kach, pozo­sta­ło­ściach pod­ziem­nych kopalń, dziu­plach, na stry­chach oraz prze­strze­niach w ścia­nach, np. mię­dzy cegłami. Wybie­rają miej­sca ciche oraz odpo­wied­nio chłodne. Nie­to­pe­rze to bar­dzo małe ssaki, dla­tego nie są w sta­nie zgro­ma­dzić dużej tkanki tłusz­czo­wej na czas snu zimo­wego. Każde wybu­dze­nie się nie­to­pe­rza to ogromna strata tej nie­wiel­kiej ilo­ści tłusz­czu; tem­pe­ra­tura tak śpią­cych nie­to­pe­rzy spada nawet do 4℃. W zimie nie­to­pe­rze nie mają swo­jego poży­wie­nia, czyli owa­dów. Dla­tego – podob­nie jak dla popie­lic i świ­sta­ków – takie prze­rwa­nie snu zimo­wego grozi nie­to­pe­rzowi śmier­cią. Wzrost tem­pe­ra­tur zimą, który budzi te ssaki, zmu­sza je do poszu­ki­wa­nia kolej­nego miej­sca do zimo­wa­nia. Czę­sto nie­to­perz ginie ze zmę­cze­nia, zanim znaj­dzie odpo­wied­nie miej­sce lub tra­fia na klatki scho­dowe, skąd nie może wyle­cieć i umiera z braku wody i poży­wie­nia, jego orga­nizm się prze­grzewa. Mniej­sza liczba mroź­nych dni ozna­cza więk­szą aktyw­ność czło­wieka w lasach czy jaski­niach. Ludzie wcho­dzący do jaskini w zimie, gdzie śpią nie­to­pe­rze, nie­po­koją je i pło­szą samą swoją obec­no­ścią. Taki wystra­szony nie­to­perz traci całą zgro­ma­dzoną ener­gię na stres i nagły wzrost tem­pe­ra­tury ciała, gwał­towne wzno­wie­nie pracy układu odde­cho­wego i krwio­no­śnego — i umiera.

Glo­balne ocie­ple­nie jako kon­se­kwen­cja dzia­łal­no­ści czło­wieka dosłow­nie zabija zwie­rzęta, które zapa­dają w sen zimowy w Pol­sce. Zima to naj­trud­niej­szy czas dla wielu gatun­ków zwie­rząt. Zmniej­sze­nie się liczby dni zim­nych utrud­nia, a nawet unie­moż­li­wia im prze­ży­cie. Małe opady śniegu nie dają pokrywy śnież­nej, która izo­luje zwie­rzę od odczu­wa­nia inten­syw­nych kil­ku­dnio­wych zmian tem­pe­ra­tury.