E(ko)booki — czy e-booki są bar­dziej eko­lo­giczne niż książki tra­dy­cyjne?

Im bar­dziej sta­ramy się żyć świa­do­mie i w zgo­dzie ze śro­do­wi­skiem, tym czę­ściej natra­fiamy na wąt­pli­wo­ści. Czy jako mniej lub bar­dziej zaan­ga­żo­wani czy­tel­nicy lite­ra­tury, zasta­na­wia­li­ście się kie­dyś, co jest bar­dziej eko­lo­giczne — książka papie­rowa czy e-booki? Dziś posta­ram się odpo­wie­dzieć na te wąt­pli­wo­ści.

Zamie­nić papie­rową na elek­tro­niczną? Oto jest pyta­nie

E-booki, czyli książki elek­tro­niczne, to byt cyfrowy, więc zda­łoby się neu­tralny dla sze­roko rozu­mia­nego kli­matu. Jed­nak e-book sam w sobie nie ist­nieje. Do powsta­nia cyfro­wej książki i korzy­sta­nia z niej nie­zbędne są urzą­dze­nia. Jeśli więc zasta­na­wiasz się, czy e-booki są eko­lo­giczne, nale­ża­łoby zapy­tać rów­no­cze­śnie, czy urzą­dze­nie, które pozwala korzy­stać z e-booka, jest eko­lo­giczne. Bo choć same e-booki emi­tują znacz­nie mniej dwu­tlenku węgla niż książki tra­dy­cyjne, to już nośniki do ich czy­ta­nia mogą sta­no­wić pro­blem.

Lekki, dostępny powszech­nie za względ­nie nie­wy­soką cenę czyt­nik e-booków to wyna­la­zek początku XXI wieku. Oczy­wi­ście e-booki można czy­tać rów­nież na wszel­kich urzą­dze­niach elek­tro­nicz­nych obsłu­gu­ją­cych dany typ pliku, takich jak kom­pu­ter czy smart­fon. Ale – tak jak papier jest nośni­kiem dla tra­dy­cyjnej książki, tak czyt­nik jest nośni­kiem dla e-booka. Treść książki zarówno na papie­rze, jak i czyt­niku jest – naj­ogól­niej mówiąc – iden­tyczna. Dla­tego spró­bujmy zasta­no­wić się, czy e-book jest (może być?) bar­dziej eko­lo­giczny niż wer­sja papie­rowa.

Czy­tel­nic­two wobec myśle­nia o śro­do­wi­sku

Książka nie jest winna wyle­sia­niu Ziemi. Naj­więk­sze, naj­star­sze lasy, „płuca Ziemi” są wyci­nane pod prze­my­słowe uprawy soi potrzeb­nej do pro­duk­cji paszy dla prze­my­słu mię­snego czy awo­kado. Papier konieczny do pro­duk­cji ksią­żek w znacz­nej więk­szo­ści pozy­ski­wany jest w miej­scu pro­duk­cji książki, co eli­mi­nuje dłu­gie łań­cu­chy dostaw odpo­wia­da­jące za emi­sję dwu­tlenku węgla. Co wię­cej – drewno na uży­tek prze­my­słowy (do pro­duk­cji np. mebli czy papieru wła­śnie) pocho­dzi z lasów gospo­dar­czych, gdzie spe­cjal­nie pro­wa­dzona gospo­darka leśna ma za zada­nie połą­czyć korzy­ści eko­no­miczne z zacho­wa­niem trwa­ło­ści lasu i bio­róż­no­rod­no­ści. Dla­tego – naj­pro­ściej mówiąc, papier, na któ­rym dru­ko­wane są książki, nie pocho­dzi z lasów pier­wot­nych, nie­zbęd­nych dla zatrzy­ma­nia kata­strofy kli­ma­tycz­nej, ale z cięć pie­lę­gna­cyj­nych w lasach gospo­dar­czych, które zakła­dane są m.in. w celu pozy­ski­wa­nia drewna.

Jed­no­cze­śnie papier­nie w Euro­pie pro­du­kują papier w 70% bez­drzewny, czyli z maku­la­tury, a więc wyko­rzy­sta­nego już i prze­two­rzo­nego papieru (recy­kling). Pro­duk­cja papieru to m.in. zuży­cie wody i wybie­la­czy czy kle­jów; do druku książki konieczne są m.in. maszyny czy barw­niki w tuszach. Papier powstaje przede wszyst­kim z roślin i wody – w swoim skła­dzie pozo­staje bli­sko śro­do­wi­ska natu­ral­nego, co sprzyja jego szyb­kiemu roz­kła­dowi.

Książka papie­rowa sprzyja rów­nież czy­tel­ni­kom żyją­cym w duchu zero waste — jedna książka może słu­żyć wielu oso­bom przez wiele, wiele lat. Książka papie­rowa jest przy­ja­zna „w obsłu­dze”, więc mogą po nią się­gnąć naj­młodsi i senio­rzy, bez koniecz­no­ści posia­da­nia dodat­ko­wych kont, urzą­dzeń, sub­skryp­cji. Kupiona i prze­czy­tana książka tra­fia na domowy regał, gdzie łatwo po nią się­gnąć ponow­nie lub jest prze­ka­zy­wana kole­żance, wnuczce, biblio­tece albo odsprze­da­wana. Co wię­cej – papier, z któ­rego zro­biona jest książka, można wykorzy­stać ponow­nie – np. jako opa­ko­wa­nie lub do zajęć kre­atyw­nych.

Dla­czego czyt­niki i książki elek­tro­niczne mogą roz­cza­ro­wać?

Choć pro­duk­cja e-booka nie jest tak wyma­ga­jąca, jak w przy­padku książki papie­ro­wej (odpada druk, maga­zy­no­wa­nie, dys­try­bu­cja), to jed­nak pro­duk­cja czyt­ników jest znacz­nie bar­dziej skom­pli­ko­wana, a jej kolejne etapy wpły­wają na śro­do­wi­sko natu­ralne. Zwo­len­nicy e-booków mówią, że pro­duk­cja książki to defo­re­sta­cja (a ten mit już wyżej oba­li­li­śmy), nie wspo­mi­na­jąc nic o pro­duk­cji czyt­ników. Czyt­nik jest urzą­dze­niem elek­tro­nicz­nym, któ­rego pro­ces powsta­wa­nia jest zło­żony, a mate­riały konieczne do jego wytwo­rze­nia pozy­ski­wane są z nie­od­w­ra­calną szkodą dla kli­matu oraz pra­cow­ni­ków. Czyt­nik e-booków zro­biony jest z pla­stiku i metali. Metale te pozy­ski­wane są w kopal­niach, które – naj­ogól­niej mówiąc – cał­ko­wi­cie wyja­ła­wiają swoje oto­cze­nie i emi­tują dwu­tle­nek węgla. Metali tych jest w ziemi skoń­czony zapas; jedy­nie mała ilość metali jest odzy­ski­wana z elek­tro­śmieci i uży­wana ponow­nie. Odzy­ski­wa­nie to polega na wypa­la­niu ze zuży­tej elek­tro­niki pla­stiku, co daje tony dwu­tlenku węgla tra­fiającego do atmos­fery.

Do 2004 roku czyt­niki e-booków miały zwy­kły, świe­cący ekran. Póź­niej poja­wiły się czyt­niki z mato­wym ekra­nem, czyli tech­no­lo­gia nazy­wana e-papie­rem, co ma suge­ro­wać jej zwią­zek z papie­rem tra­dy­cyj­nych ksią­żek. Jed­nak e-papier to… pla­sti­kowa folia z mikro­kap­suł­kami wypeł­nio­nymi bez­barw­nym ole­jem oraz bia­łym i czar­nym pig­men­tem. Pre­tek­stem do powsta­nia elek­tro­nicznego papieru były efekty uboczne czy­ta­nia na świe­cącym ekra­nie, m.in. łza­wie­nie oczu, czy ból głowy. E-papier zużywa dużo mniej ener­gii, niż smart­fon czy tele­wi­zor, ponie­waż potrze­buje jej tylko do zmiany strony e-booka. Czyt­niki e-booków wciąż wyko­rzy­stują jed­nak ener­gię elek­tryczną, a ta na­dal w znacz­nej mie­rze powstaje w spo­sób szko­dliwy dla kli­matu.

Jeden czyt­nik to jed­no­cze­śnie kil­ka­set ksią­żek. Jed­nak zepsuty (zalany, pęk­nięty) czyt­nik zwy­kle nie nadaje się do użytku i nie jest napra­wiany, ale tra­fia do śmieci. Zużyta czy zepsuta elek­tro­nika two­rzy osobny pro­blem dla Ziemi – elek­tro­śmieci, któ­rych skła­do­wa­nie, trans­port i ewen­tu­alne prze­twa­rza­nie wytwa­rza ogromne ilo­ści dwu­tlenku węgla i tru­ją­cych sub­stan­cji dla wody, gleby, powie­trza, flory i fauny. Choć czyt­nik, z któ­rego już nie korzy­stamy, można prze­ka­zać do lokal­nego domu kul­tury lub bli­skiej oso­bie, ważne jest, żeby obda­ro­wana osoba umiała obsłu­gi­wać urzą­dze­nia elek­tro­niczne. E-book nie jest tak przy­ja­zny, jak książka – np. senio­rzy potrze­bują dodat­ko­wych szko­leń, a i tak pozo­stają nie­ufni.

Korzy­sta­nie z czyt­ników to moż­li­wość dostępna przede wszyst­kim dla osób, które już są oswo­jone z takimi nośni­kami, a prze­ko­na­nie o eko­lo­gicz­no­ści e-booków lan­sują głów­nie ich pro­du­cenci, któ­rych najbar­dziej „eko” osią­gnię­ciem jest czyt­nik Kobo Clara 2E. To czyt­nik z 2022 roku, któ­rego obu­dowa jest wyko­nana w ponad 85% z pla­stiku z recy­klingu, w tym w 10% z odpa­dów two­rzyw sztucz­nych, które prze­chwy­cono, zanim tra­fiły do oce­anów. A jed­no­cze­śnie pro­du­cent chwali się rów­nież… tek­tu­ro­wym opa­ko­wa­niem, w które zapa­ko­wany jest czyt­nik. Ten para­doks – czyt­nik e-booków zapa­ko­wany w papier FSC z tuszem sojo­wym – mówi naj­le­piej o wyzwa­niach, z jakimi mie­rzą się czy­tel­nicy, pró­bu­jący żyć eko.